Το φρούριο του Γυναικόκαστρου είναι ένα από τα σημαντικότερα Βυζαντινά οχυρωματικά έργα της παλαιολόγειας περιόδου.

Βρίσκεται σε ύψωμα της πεδιάδας της κεντρικής Μακεδονίας πάνω από το χωριό Παλαιό Γυναικόκαστρο, κοντά στο Κιλκίς και έχει αξιοσημείωτη ιστορία.

Το Όνομα του Κάστρου

Η ονομασία του, "Γυναικόκαστρο", υποδήλωνε πως ήταν τόσο ισχυρό, ώστε ήταν αρκετή μια γυναικεία φρουρά για την υπεράσπισή του. Ή ίσως το όνομα να έχει να κάνει με το θρύλο που αφορά την πτώση του και το "μύθο της Μαρουλίας".

Ιστορία

Το κάστρο χτίστηκε από τον Ανδρόνικο Γ' τον Παλαιολόγο, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (1328-1341), με πιθανότερη χρονολογία το 1334 ,μετά τον επανακαθορισμό των βυζαντινο-σερβικών συνόρων νοτιότερα.

Η ίδρυσή του αφενός εξυπηρετούσε την ανάσχεση του από Βορράν κινδύνου -κυρίως των ανερχόμενων δυναμικά Σέρβων- και την προστασία της Θεσσαλονίκης. Αφετέρου χρησίμευε ως τόπος συγκέντρωσης και προστασίας της σοδειάς της μακεδονικής πεδιάδας.

Η ιστορία του φρουρίου υπήρξε σύντομη αλλά πολυτάραχη.

Με το θάνατο του κτίτορά του, Ανδρονίκου, ξέσπασε εμφύλιος μεταξύ του Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου και του Ιωάννη Καντακουζηνού.

Στο μεταξύ, ο καλοκαίρι του 1342 εκδηλώνεται το κίνημα των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη - ο λαός με επικεφαλής τους Ζηλωτές εξεγείρεται εναντίον των αριστοκρατών. Ο διοικητής της πόλης τότε, ο προσκείμενος στον Καντακουζηνό έπαρχος Θεόδωρος Συναδηνός εξέρχεται από τη Θεσσαλονίκη συνοδευόμενος από πλήθος αριστοκρατικών οικογενειών. Περίπου 1000 άτομα συνολικά, προκειμένου να γλιτώσουν από την οργή του πλήθους θα βρουν καταφύγιο στο Γυναικόκαστρο. Στο κάστρο την ίδια χρονιά καταφθάνει ο ίδιος ο Καντακουζηνός με τους δύο γιους του, Μανουήλ και Ματθαίο και το στράτευμά του, που αποτελείται κυρίως από Καταλανούς μισθοφόρους υπό τον Χουάν Περάλτα. Τέλη του καλοκαιριού κλείστηκε συμφωνία μεταξύ των Σέρβων του Στέφανου Δουσάν και του Καντακουζηνού, ο οποίος όμως δε θα καταφέρει να καταλάβει τη Θεσσαλονίκη παρά τη σερβική συνδρομή. Εγκατέλειψε τότε το Γυναικόκαστρο προκειμένου να αποφύγει την ήττα και την αιχμαλωσία, καθώς ο μέγας δούκας Αλέξιος Απόκαυκος εξέρχεται με στράτευμα από την πόλη και καταλαμβάνει το κάστρο (1343).

Το επόμενο διάστημα, και σίγουρα πριν το 1350, το Γυναικόκαστρο περιέρχεται στους Σέρβους, καθώς τα στρατεύματα του Στέφανου Δουσάν προελαύνουν νότια για να σταματήσουν μόνο φθάνοντας στον Κορινθιακό κόλπο. Διοικητής του κάστρου ορίζεται κάποιος με το όνομα Βέλκος, επικεφαλής ισχυρής φρουράς (1350).

Μετά την ήττα των Σέρβων από τους Τούρκους στον Έβρο ποταμό (1371), ο δεσπότης Θεσσαλονίκης και μετέπειτα αυτοκράτωρ, Μανουήλ Παλαιολόγος ανακαταλαμβάνει το φρούριο για λογαριασμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Το κάστρο έπεσε στα χέρια των Τούρκων το φθινόπωρο του 1383, μετά από πολιορκία από τον Εβρενός Γαζή και παρά την ισχυρή αντίσταση των υπερασπιστών του. Το 15ο αιώνα το Γυναικόκαστρο, ή Αβρέτ Χισάρ πλέον, ανήκει σε εξισλαμισμένο Ρωμιό προνοιάριο/σπαχή, ενώ το 17ο αιώνα το φρούριο έχει ήδη εγκαταλειφθεί.

 

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το κάστρο καταλαμβάνει την κορυφή ενός φυσικά οχυρού λόφου, ύψους 106μ., ο οποίος με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα, είχε κατοικηθεί ήδη από τα προχριστιανικά χρόνια.

Ο εξωτερικός περίβολος του κάστρου έχει συνολικό μήκος 614μ. και περικλείει έκταση με εμβαδόν περίπου 25 στρέμματα. 
Ενισχύεται κατά διαστήματα με ορθογώνιους και ημικυκλικούς πύργους, ενώ μεγάλο τμήμα του στη βόρεια και δυτική πλευρά είναι σήμερα κατεστραμμένο.

Στη βορειοανατολική πλευρά του κάστρου βρίσκεται η ακρόπολη, με συνολική έκταση 2 στρεμμάτων, η οποία προστατεύεται από ξεχωριστή τετράπλευρη οχύρωση. Στη κορυφή της δεσπόζει διώροφος τετράγωνος πύργος διαστάσεων 13μ. επί 9μ. που είναι το καλύτερο σωζόμενο και το πιο διακριτό σημείο όλου του κάστρου.

Η είσοδος στο κάστρο γινόταν από δύο πύλες, την κύρια πύλη στην νοτιοανατολική πλευρά και τη δευτερεύουσα πύλη στη ΒΑ γωνία του περιβόλου. Η κύρια πύλη που προστατευόταν από δύο προμαχώνες εκατέρωθεν έχει καταστραφεί σχεδόν ολοσχερώς.

Κατά τις ανασκαφικές εργασίες που έγιναν το διάστημα 1984-1993 αποσαφηνίστηκε η περίμετρος του περιβόλου, αποκαλύφθηκε η κυρία πύλη και εντοπίστηκαν κτίρια στο εσωτερικό. Παράλληλα έγιναν αναστηλωτικές εργασίες στον κεντρικό πύργο της ακρόπολης.
Την περίοδο 2007-2008, με χρηματοδότηση του Γ’ ΚΠΣ διενεργήθηκαν εκτεταμένες εργασίες σωστικού χαρακτήρα που συν τοις άλλοις είχαν σκοπό και τη βελτίωση της επισκεψιμότητας του κάστρου.

Σώζονται τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου και του τείχους της Ακροπόλεως με ημικυκλικούς και ορθογώνιους πύργους και προμαχώνες σε κακή κατάσταση.
Αντιθέτως σχετικά καλά διατηρείται ο διώροφος κεντρικός πύργος της Ακροπόλεως, με δίδυμες κινστέρνες στο υπόγειό του.
Ακόμη, σώζονται οι θέσεις των δύο πυλών, μιας κεντρικής στα ΝΑ και μιας μικρότερης επικουρικής στην Ακρόπολη.
Τέλος, τμήματα άλλων κτισμάτων, όπως τα θεμέλια ορθογώνιου κτίσματος και πηγάδι.

Στην καταστροφή των οχυρώσεων, εκτός από τη μακροχρόνια εγκατάλειψη, συνέβαλλε η εκτεταμένη λιθολόγηση από τους κατοίκους του Παλαιού Γυναικόκαστρου. Κατά την εγκατάστασή τους στην περιοχή μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή (1923) οι πρόσφυγες χρησιμοποίησαν το κάστρο ως κύρια πηγή οικοδομικού υλικού για την ανέγερση του νέου οικισμού.